To najcenniejszy zabytek Gniezna, położony na historycznym Wzgórzu Lecha. Pierwszą budowlą było tu oratorium, którego pozostałości można obejrzeć w podziemiach katedry. W roku 970 Mieszko I wybudował tu pierwszy kościół, siedem lat później pochowano w nim jego żonę Dąbrówkę. W roku 1000 spoczęło tu ciało męczennika św. Wojciecha. Katedra na Wzgórzu Lecha w Gnieźnie przypomina nam o wielu wydarzeniach w dziejach Kościoła i państwa polskiego. To właśnie w Gnieźnie arcybiskupi a później prymasi dokonywali koronacji królewskich. Niejednokrotnie sprawowali urząd Interreksa – to do nich należał tytuł Pierwszego Księcia. Po tych wybitnych postaciach i ich działalności pozostało wiele pamiątek w postaci budowli, ważnych dokumentów i drogocennych fundacji. Wspaniała gotycka katedra wraz z jej podziemiami, niezwykłe Drzwi Gnieźnieńskie, ogromny skarbiec katedralny (trzeci co do wielkości i najstarszy w Polsce – dziś eksponowany w Muzeum Archidiecezji Gnieźnieńskiej), niezliczona ilość dokumentów i ksiąg (najstarsza pochodzi z roku 800 i znajduje się w Archiwum Archidiecezjalnym w Gnieźnie).

Widok z placu przy Muzeum Początków Państwa Polskiego na Katedrę Jezioro Jelonek - Gniezno Pomnik Bolesława Chrobrego i Gnieźnieńska Katedra Pałac biskupi - Gniezno Gnieźnieńska Katedra Ela przed ogromnym dzwonem - Gnieźnieńska Katedra

Gniezno - już w I poł. X w. stało się centralnym grodem plemiennego państwa Polan. Zanim stało się główną rezydencją monarchy było osadą. Jej początki sięgają przełomu VI i VII w. Osadnictwu sprzyjały nie tylko ukształtowanie terenu i obfitość wód, ale również położenie osady u zbiegu głównych traktów wiodących z Rusi, Moraw i Pomorza. Rozwojowi osady, położonej na wzniesieniu zwanym Wzgórzem Panieńskim, sprzyjała bliskość ośrodka politycznego i kulturalnego na Wzgórzu Lecha. Mieszko I powołał do życia państwo Polskie o znacznym zasięgu terytorialnym i umocnił je politycznie poprzez chrystianizację. Akt chrztu odbył się prawdopodobnie w Gnieźnie w 966 r. Gniezno stało się stolicą młodego państwa, było ośrodkiem rzemieślniczym i handlowym. Gród, pełnił funkcje stolicy państwa, stał się jednocześnie ośrodkiem nowej wiary, która znajdowała zewnętrzny wyraz w monumentalnych budowlach. Za panowania Bolesława Chrobrego w Gnieźnie również miały miejsce znaczące wydarzenia: utworzenie arcybiskupstwa (999) i pierwsza królewska koronacja (1025). Gdy cesarz Otton III przybył do grobu św. Wojciecha, którego ciało Chrobry złożył w Mieszkowej Bazylice, odbył się z tej okazji w 1000 r. doniosły w skutkach zjazd polityczny. Podczas zjazdu uroczyście ogłoszono decyzję papieża Sylwestra II o utworzeniu w Gnieźnie metropolii kościelnej. Gród gnieźnieński był także świadkiem koronacji Mieszka II (1025), Bolesława śmiałego (1076), Przemysła II (1295) i Wacława II Czeskiego (1300). Utrata funkcji stołecznej Gniezna zbiegła się w czasie z najazdem czeskim. W 1038 r. wtargnął do grodu Brzetysław, pozostawiając po sobie spalone podgrodzia i zniszczoną, ograbioną katedrę. Tego roku Kazimierz Odnowiciel przeniósł stolicę do Krakowa, zamykając tym samym doniosły rozdział w dziejach miasta i państwa. Gniezno na długo pozostało jednak centralnym ośrodkiem kultowym Polski. Pożar w 1192 r. zniszczył kamienny zamek na Wzgórzu Lecha. W jego północnej części Władysław Odonic wzniósł zamek kamienno-ceglany, którego pozostałości odkryli archeolodzy podczas prac wykopaliskowych. W latach (1239-1243 r.) Gniezno otrzymało prawa miejskie. Lokacyjne miasto w XIII i XIV w. otaczały mury, a od wschodu fosa. Do miasta wiodły trzy miejskie bramy: Poznańska (Tumska), Toruńska i Pyzdrska. W 1331 r. miasto zniszczyli Krzyżacy. Spaleniu uległa wówczas duża część podgrodzia. Rozwój gospodarczy miasta jak i jego odbudowa nastąpiły za panowania Kazimierza Wielkiego. Za rządów Władysława Jagiełły Gród Piastów umocnił swą pozycję jako "stolica chrześcijaństwa". W kolejnych latach Gniezno rozwijało się dzięki handlowi krajowemu i międzynarodowemu. Każdego roku odbywały się w Gnieźnie jarmarki: św. Wojciecha, św. Trójcy, św. Bartłomieja i św. Andrzeja. Przybywali na nie kupcy wileńscy, mohylewscy, mińscy i brzescy, ze śląska, Moraw, Włoch, Flandrii i Anglii, a także kupcy z Hamburga, Norymbergii i Frankfurtu. Handel wpływał na rozwój miejscowego rzemiosła. Na początku XVI w. Gniezno stało się jednym z najznaczniejszych miast Polski. W Gnieźnie istniało ponad 300 warsztatów rzemieślniczych. Mimo wielu pożarów (1503-1512, 1537 i 1548), które nawiedzały miasto, Gniezno utrzymało swą silną pozycję jeszcze w wieku XVII. Klęski nawiedzały Gniezno jeszcze wielokrotnie: zaraza w 1608 r., dwa pożary w 1613 i 1670 r. Wyniszczające kraj wojny XVII-XVIII stulecia (najazdy Szwedów), kontrybucje, ciągłe rekwizycje, kwaterunki i przemarsze wojsk niszczyły miasto i handel, który decydował o rozwoju Gniezna. W połowie XVIII w. zaczęła się powolna odbudowa miasta, które w 1768 r. stało się stolicą województwa. Gniezno było drugim po Krakowie ośrodkiem sztuki, szczególnie muzycznej. W 1793 r. w wyniku II rozbioru Polski Gniezno zajęli Prusacy. W latach 1807-1815 Gniezno weszło w obszar Księstwa Warszawskiego, a od 1815 r. w wyniku uchwał Kongresu Wiedeńskiego znalazło się w granicach Wielkiego Księstwa Poznańskiego wchodzącego w skład Prus. Kolejny pożar w 1819 r. zadecydował o nowym wizerunku miasta. Wytyczono rynek oraz kilka ulic wzdłuż dawnych miejskich obwarowań, na osi ul. Chrobrego wyeksponowano katedrę. Ważnym wydarzeniem dla rozwoju Gniezna była budowa (1872 r.) kolei żelaznej. Połączyła ona miasto z Poznaniem, Toruniem i Bydgoszczą. Powstało wiele zakładów przemysłowych oraz szereg obiektów użyteczności publicznej. Po odzyskaniu niepodległości w 1919 r. miasto stało się siedzibą władz powiatowych, wydzielono je ze związku powiatowego, a burmistrz otrzymał tytuł prezydenta. Przywrócono dawny herb miasta z ukoronowanym orłem. Gniezno było prężnym ośrodkiem oświatowym. Przed 1939 r. miasto zamieszkiwało ponad 33 tys. ludzi. Wyzwolenie spod okupacji przyszło 21 stycznia 1945 r. Przed katedrą stanął, zniszczony podczas II wojny światowej, pomnik Bolesława Chrobrego. Współczesne Gniezno znacznie się rozrosło. Powstały nowe osiedla mieszkaniowe, odrestaurowano gnieźnieńską starówkę, a wraz z nią Rynek, gdzie znajduje się Krąg Darczyńców z herbami 78 miast. Kongregacja do Spraw Kultu Bożego i Sakramentów nadała 25 marca 1994 roku Gnieznu oficjalny tytuł "miasta świętego Wojciecha". W czerwcu 1997 roku uroczyście obchodzono milenium śmierci św. Wojciecha. Zabytki Gniezna: Na Wzgórzu Lecha wznosi się jeden z najwspanialszych i najcenniejszych zabytków Polski - katedra gnieźnieńska. Obecna gotycka budowla pochodzi z przełomu XIV-XV w. i jest trzecim w kolejności kościołem wzniesionym na Wzgórzu. Pierwsza świątynia powstała w latach 970-977. Po zniszczeniach, będących następstwem walk wewnętrznych i najazdu Brzetysława (1038 r.) odbudowano katedrę w stylu romańskim. Była ona miejscem synodu z udziałem legata papieskiego (1103-1104), świadkiem uroczystości związanych z odnalezieniem i umieszczeniem w katedrze relikwii św. Wojciecha. Ostatniej znaczącej przebudowy dokonano w XV-XVIII w. otaczając katedrę wieńcem kaplic, dobudowano wieże południową i północną. Koncepcja przestrzenna katedry oraz rozwiązania w części nawowej nawiązują do wielkiej klasycznej architektury katedr francuskich. Po pożarze w 1613 r. wnętrze przebudowano w stylu barokowym, a prace regotyzacyjne w latach powojennych przywróciły bazylice wygląd nadany jej przez twórców średniowiecznych. Niemal od tysiąca lat z katedrą w Gnieźnie związany jest kult św. Wojciecha. Do jego grobu pielgrzymowali wielcy tego świata: Otton III, Bolesław Chrobry, Władysław Jagiełło, Jan Olbracht, Zygmunt III Waza. Wspaniały jest wystrój architektoniczny katedry. Na szczególną uwagę zasługują brązowe Drzwi Gnieźnieńskie, dzieło sztuki romańskiej z XII w., ilustrujące żywot św. Wojciecha. Wzrok przyciąga srebrna trumna z relikwiami świętego Wojciecha (dzieło Piotra van der Rennena z Gdańska) płyty nagrobne św. Wojciecha (Hansa Brandta z Gdańska) i biskupa Zbigniewa Oleśnickiego (autorstwa Wita Stwosza). Niezwykłą kolekcję tworzą zamykające wejścia do kaplic kraty ażurowe (gotyckie, renesansowe i barokowe). Na uwagę zasługują malowidła ścienne, fragmenty polichromii gotyckiej oraz osiem zespołów malarstwa barokowego, oraz w tzw. łuku tęczowym z XV w. - wieczny krucyfiks. W podziemiach zobaczyć można m.in. najstarszy w Polsce napis nagrobkowy z ok. 1006 r. oraz odkryte podczas badań archeologicznych relikty oratorium z końca IX w., fragmenty murów bazyliki Mieszka I, fragmenty ceramicznej posadzki i stipes, na którym znajdował się ołtarz ze złotym relikwiarzem św. Wojciecha. Skarbiec katedralny jest obecnie obok jasnogórskiego i krakowskiego, najbogatszym skarbcem sakralnym. Zabytki wystawiane są w Muzeum Archidiecezji Gnieźnieńskiej. Archiwum Archidiecezjalne gromadzi jeden z najstarszych i najzasobniejszych zbiorów kościelnych w Polsce. Znajduje się tutaj m.in. bulla papieża Innocentego II z 1136 r. zwana "złotą bullą języka polskiego"'. Biblioteka katedralna posiada w swych zbiorach najstarszą książkę ziem polskich, a jest nią niewielki pergaminowy kodeks z pocz. IX w. Najcenniejszą grupę rękopisów stanowią 73 iluminowane woluminy, m.in. Ewangeliarz Gnieźnieński z końca XI w. i Biblia z 1414 r. Będąc w Gnieźnie warto zwiedzić także kilka innych zabytkowych obiektów: kościół i klasztor Franciszkanów - fundacji Przemysła II ok. 1270 r. w stylu gotyckim i o wystroju barokowym, dawny kościół i klasztor Bożogrobców pw. Jana Chrzciciela - gotycki, z poł. XIV w., we wnętrzu cenna polichromia zdobiąca ściany i sklepienie prezbiterium, kościół pw. św. Trójcy - fundowany w II poł. XII w., obecny z ok. 1420-30 r., jednonawowy, późnogotycki, po 1613 odbudowany w stylu barokowym (w pobliżu kościoła fragment muru obronnego), kościół parafialny pw. św. Michała - obecny z pocz. XV w., w bryle gotycki, trzynawowy, halowy, kościół pw. św. św. Piotra i Pawła - pierwotnie drewniany (XIII wiek), obecnie późnobarokowy z 1680-90 roku, jednonawowy, neogotycki ołtarz z rzeźbami świętych, kościół św. Krzyża - fundowany w 1179 r., obecny murowany wg projektu Elsnera (1834-36 r.). Gmach seminarium z kaplicą pw. Zwiastowania NMP - wzniesiony w 1782 , Pałac Arcybiskupi z ok. 1830-36 r., kanonie z I poł. XVIII w. Domy w rynku przeważnie z XIX w. Najstarszy z XVI w. przy ul. Łaskiego 1. W Parku Piastowskim na skarpie nad jeziorem Jelonek wznosi się Pomnik Tysiąclecia im. Mieszka I i Bolesława Chrobrego - Muzeum Początków Państwa Polskiego, zajmujące się badaniem, gromadzeniem i prezentacją materiałów dokumentujących początki państwowości polskiej oraz kultury średniowiecza.